Mindfulness: zowel binnen als buiten de ggz wordt deze van religie ontdane variant van boeddhisme steeds vaker ingezet. Maar wat als de methode averechts werkt?
Bay Hagebeek: In mijn nieuwste artikel spreek ik mensen bij wie mindfulness juist leidde tot méér pijn, overprikkeling en die de schuld daarvan bij zichzelf zochten. Ik onderzoek hoe het kan dat negatieve effecten zelden benoemd worden — en wat dat zegt over hoe de inzet van deze interventie in de zorg. Het artikel is geen afrekening met mindfulness, maar een pleidooi voor nuance, zorgvuldigheid en échte aandacht — ook voor wat niet werkt.
Gepubliceerd op online boeddhistisch platform Bodhi op 03 april 2025.
Schaduwkanten van mindfulness: als aandacht niet geneest
Mindfulness als remedie tegen stress, depressie en chronische pijn: zowel binnen als buiten de ggz wordt deze van religie ontdane variant van boeddhisme steeds vaker ingezet. Maar wat als de methode averechts werkt?
De afgelopen decennia heeft mindfulness een enorme opmars gemaakt in tal van domeinen binnen de Nederlandse samenleving. De wetenschappelijke literatuur lijkt de effectiviteit van deze methode te bevestigen en mindfulness heeft inmiddels een vaste plek veroverd binnen de ggz. Maar over mogelijke negatieve effecten hoor je zelden iets. Wat gebeurt er als de oefeningen niet werken of zelfs contraproductief zijn?
“Laat alle pijn van je afspoelen”
Als patiënt met chronische pijn moest Sarah bodyscans doen en visualisatieoefeningen waarbij ze zich voorstelde ‘de zee in te lopen en alle pijn van zich af te laten spoelen.’ “Als ik de pijn onder ogen durfde te zien, dan zou deze afnemen.” Zo vat de 28-jarige vrouw de kern samen van de mindfulness-oefeningen die ze kreeg tijdens een opname in 2019 in revalidatiecentrum Klimmendaal in Arnhem.
Maar het effect was tegenovergesteld: “Door die bodyscan gingen juist alle lampjes in mijn lichaam aan. Ik kreeg meer pijn. En bij die visualisatie-oefeningen moest ik naar een mooie plek gaan in mijn hoofd, maar ik kon daar niet komen omdat ik zo kapot ging van de pijn.”
Volgens de artsen was haar chronische pijn psychosomatisch. “Ze vonden dat ik de pijn moest leren accepteren. Niet vermijden, maar juist bewust ervaren. Dan zou het vanzelf minder worden,” vertelt ze. Deze focus op acceptatie leidde echter tot een dramatische verslechtering van haar toestand. “Ik reageerde er zo slecht op dat het voor hen leek alsof ik in een psychiatrische crisis belandde. Maar ik was juist extreem paniekerig en boos door de extreme hoeveelheid pijn die ik ervoer. Ook voelde ik mij schuldig dat het mij niet lukte om de oefeningen te doen”.
Jaren later blijkt dat Sarah’s pijn wel degelijk fysieke oorzaken had: ze kreeg diagnoses voor het Ehlers-Danlos syndroom, dunne vezelneuropathie en andere aandoeningen.
Wel of geen mindfulness?
Revalidatiecentrum Klimmendaal reageert eerst stellig dat het “geen mindfulness aanbiedt in de behandeling,” maar in plaats daarvan werkt met ademhalings- en ontspanningstherapie (AOT). Deze methode richt zich op het verlagen van fysieke spanning en het optimaliseren van de ademhaling. Dat zou niet hetzelfde zijn als mindfulness, dat meer gaat over mentale ontspanning en acceptatie van gedachten en gevoelens.
Toch staat er op hun eigen site een ervaringsverhaal waarin de term mindfulness voorkomt. “Waarschijnlijk heeft de patiënt dat zelf zo genoemd,” luidt daarop de tweede reactie.
De Methode Van Dixhoorn zoals AOT officieel heet, lijkt op mindfulness omdat beide vormen aandachtstraining gebruiken. Maar AOT richt zich specifieker op spanning herkennen en leren reguleren. “AOT richt zich specifiek op het herkennen van spanning in je lichaam en leert je vervolgens technieken om beter om te gaan met die spanning,” zegt een hoofdbehandelaar van het revalidatiecentrum. Bij langdurige pijn, vaak door een overgevoelig zenuwstelsel, kan deze adem- en ontspanningstherapie helpen. Tegelijk erkent hij: “Soms werken deze ontspanningsoefeningen niet, of maken ze het zelfs erger.”
De hoofdbehandelaar benadrukt dat aandachtstraining “niet de solution for every problem” is. Te veel lichaamsbewustzijn kan juist voor meer stress zorgen, vooral bij trauma. Hij vindt het zorgelijk dat patiënten soms denken dat hun pijn niet serieus wordt genomen of dat ze falen als oefeningen niet helpen. “Blijkbaar hebben we niet voldoende uitgelegd hoe het werkt, of voelde de patiënt zich niet veilig genoeg om aan te geven dat het niet prettig was. Dat zou niet moeten.”
Niemand vraagt hoe het gaat
De 40-jarige Sandra ontdekte na een jarenlange zoektocht naar de oorzaak van haar vermoeidheid en pijn dat ze reuma heeft. In de tussentijd onderging ze verschillende behandelingen, waaronder drie trajecten waarin mindfulness werd toegepast: bij een rebalancing-praktijk, bij een fysiotherapeut en bij een psycholoog. “Ik kreeg de behandeling vergoed via mijn aanvullende verzekering voor alternatieve geneeswijzen. Ik hoefde nergens te verklaren waarom ik dat vergoed zou willen hebben.”
Iedereen, inclusief zijzelf, dacht dat haar pijn was ontstaan door psychische klachten. Toen zij op haar werk uitviel, werd ze via een leidinggevende en een coach van een herstelbureau gewezen op een rebalancing-praktijk. “Voorafgaand aan de behandeling moest ik een bodyscan doen, waarbij ik mijn aandacht langs elk deel van mijn lichaam liet gaan,” vertelt Sandra. “Maar daarvan raakte ik juist méér gespannen. Mijn ademhaling zat al hoog in mijn keel en hoofd, en die oefeningen verergerden dat alleen maar.”
De rebalancing-behandelaar ontkent desgevraagd dat het om mindfulness ging en noemt het liever ‘contact maken met het lichaam’. Rebalancing draait om zelfonderzoek, aanraking en meditatie, en nodigt patiënten uit om hun pijn te onderzoeken. Sandra: “Voor mij was er geen verschil met mindfulnessoefeningen die ik bij andere behandelaars heb gedaan. Ik durfde toentertijd niks te zeggen want de behandelaar was gewoon erg aardig”.
In een tweede gesprek met de behandelaar is er begrip voor het feit dat een bodyscan door patiënten gezien wordt als mindfulness – het is immers de meest bekende oefening uit mindfulnesstrainingen.
Sandra deed dezelfde bodyscan bij zowel een psycholoog als een fysiotherapeut. Bij de fysiotherapeut voelde het als een experiment, omdat hij aangaf dat hij “nieuwsgierig was naar nieuwe technieken” en Sandra er toch al lag. Wat haar vooral opviel, was dat geen van de drie behandelaars ooit vroeg hoe ze de oefening ervoer. “Ik durfde niet te zeggen dat het niet goed ging,” zegt Sandra. “Ik dacht dat het aan mij lag, of dat ik er gewoon geen aanleg voor had. En niemand vroeg ernaar.”
Wordt mindfulness vergoed door de zorgverzekering?
Het Zorginstituut Nederland bepaalt samen met het ministerie van VWS welke zorg in het basispakket vergoed wordt. Mindfulness Based Cognitive Therapy (MBCT) is een erkende behandeling voor depressie bij volwassenen die herhaaldelijk een depressieve stoornis hebben doorgemaakt en nu tijdelijk in herstel zijn (na drie of meer eerdere depressies). Omdat de behandeling bij deze diagnose aan de wetenschappelijke eisen voldoet, wordt deze uit het basispakket vergoed.
Alle overige mindfulnesstrainingen vallen hier niet onder. Soms krijg je wel vergoeding uit aanvullende verzekeringen, maar dat hangt af van je verzekeraar en of de aanbieder is aangesloten bij erkende beroepsverenigingen zoals de Vereniging Mindfulness Based Trainers Nederland (VMBN) of de Vereniging voor Mindfulness (VVM).
In andere situaties – zoals bij de meditatie-app Headspace – is de toepassing van mindfulness lang niet altijd duidelijk geregeld, maar zorgverzekeraars als Menzis en ONVZ nemen de app toch op in hun budgetvariant of aanvullend pakket met als reden de “hoge naamsbekendheid en populariteit,” en omdat Headspace “aansluit op de klantwens om de mentale gezondheid te verbeteren.”
Mindfulnessoefeningen worden dus op allerlei plekken ingezet, maar deze inzet valt grotendeels buiten het officiële zorgsysteem, waardoor er weinig controle is op kwaliteit en effecten.
Mindfulness of boeddhisme?
Godsdienstwetenschapper en religiejournalist Koert van der Velde deed onderzoek naar mindfulness en benadrukt de religieuze oorsprong ervan. “Het verbaasde mij altijd dat er bij mindfulness zo ontzettend op gehamerd wordt dat het niks met religie te maken heeft,” vertelt hij. “Terwijl, als je wetenschappelijk kijkt, het gewoon heel duidelijk daar alles mee te maken heeft.” In zijn boek Geen gezweef beschrijft Van der Velde hoe Jon Kabat-Zinn, de grondlegger van de moderne mindfulness, in boeddhistische publicaties toegeeft dat “het gewoon boeddhisme is, maar dat ga ik niet zeggen, want mensen eten dat niet.”
Volgens de godsdienstwetenschapper wilde Jon Kabat-Zinn vooral de boeddhistische kern van meditatie toegankelijk maken voor een westers publiek. Maar is het boeddhistische ideaal duidelijk anti-materialistisch, terwijl mindfulness in het Westen met een materialistische insteek op de markt is gezet: “Het handelsmerk is: hier hebben wij een objectieve methode die 100% werkt, die wetenschappelijk is bewezen. En dat verdraagt zich slecht met het idee dat het eigenlijk een religieuze methode is.”
Door de religieuze component te verzwijgen, kon mindfulness volgens Van der Velde via “een enorm succesvolle Pr-campagne” doordringen in ziekenhuizen, universiteiten en andere instellingen. “Het is heel knap hoe ze dat hebben gedaan. De religie er zogenaamd uit houden en het verspreiden als een objectieve wetenschappelijke methode.”
Diepgaande beoefening
Veel deelnemers weten inderdaad niet dat mindfulnesstrainers zelf vaak boeddhisten zijn en er een grondige beoefening op nahouden.
Maryvonne Verkerke, een ervaren mindfulness trainer, observeert dat er een transitie gaande is in het huidige landschap van mindfulness in Nederland. Ze constateert dat mindfulness zich uitrolt tot een effectieve en innovatieve interventie, maar bekritiseert hoe de bijbehorende, diepgaande beoefening soms ook ontbreekt.
Verkerke hamert op het belang van persoonlijke beoefening en belichaming van de lessen door trainers. “Ik moet zelf ook mediteren om oké te zijn,” vertelt ze haar studenten, waarmee ze het belang illustreert van het blijven werken aan eigen thema’s en ontwikkeling.
Verantwoorde mindfulness
Ook Dr. Mila de Koning, hoofd van de mindfulness-opleiding aan De Mindfulness Academie, benadrukt dat professionele begeleiding en zorgvuldige screening essentieel zijn. “Er zijn mensen voor wie een grotere dosis bewustzijn in bepaalde situaties te overweldigend kan zijn,” stelt ze. Wat contrasteert met Jon Kabat-Zinn’s bewering dat hij “niemand kent die niet gebaat zou zijn bij een grotere dosis bewustzijn in zijn leven.”
Na ervaringen met studenten die na retraites volledig stopten met mindfulness, heeft de academie meer aandacht besteed aan trauma-sensitieve training en verbeterde intake-procedures.
De Koning pleit voor een evenwichtige aanpak waarin trainers de geschiktheid van deelnemers vooraf inschatten. “Iemand in een burn-out is vaak te vermoeid voor deze training,” verklaart ze. In plaats van een standaardaanpak waarbij deelnemers wordt aangeraden bij ongemakkelijke ervaringen te blijven, moeten trainers volgens haar vragen: “Wat heb jij nodig om dit te dragen?” Dit geeft hen meer regie over hun ervaring.
Professionalisering binnen het veld is volgens De Koning cruciaal: “Zonder kwaliteitsbewaking verwatert mindfulness tot een verzameling simplistische technieken.” Ze waarschuwt dat mensen die slechts oppervlakkige ervaring hebben via apps de complexiteit van mindfulness onderschatten. En benadrukt dat het “geen snelle oplossing” is, maar een diepgaande praktijk die vakkundige begeleiding vereist.
Overprikkeld
Maurits, een 28 jarige man, die een MBCT-training volgde bij het Radboud universitair medisch centrum, vanwege zijn ADHD-diagnose, ontdekte dat mindfulness meerdere effecten kan hebben, waarmee hij zonder verdergaande kennis en concrete handvatten maar moeilijk kon omgaan. Naast ADHD heeft hij ook last van herhaaldelijk terugkerende depressie, PTSS en genderdysforie.
“Wat ik het zwaarste vond, zeker in het begin, was dat ik heel veel meer dingen ging opmerken,” vertelt hij. “Dat is heel goed, want dan ben je heel mindful bezig, maar ik had nog niet de tools om daar goed mee om te gaan.”
Tijdens de training raakte hij sneller overprikkeld: “Ik registreerde een hele hoop meer. En ik registreerde al heel veel, want ik heb ADHD. En ik kon dat nog niet zo goed loslaten.” Ook merkte hij dat hij door het bewuster eten bepaalde texturen ineens niet meer kon verdragen: “Qua eten ging ik veel beter aanvoelen wanneer ik genoeg had. Maar ik merkte ook dat ik veel minder dingen lekker vond.” Daarnaast werd zijn genderdysforie intenser. “Er kwam een loepje op te liggen en dat ging er niet meer af. Ik realiseerde me dat ik niet meer kon wachten met mijn transitie.”
Toen hij deze ervaringen in de training deelde, reageerde de trainer met opmerkingen als “wat fijn dat je dat nu doorhebt” en “dat is nog te trainen,” waardoor de negatieve gevolgen volgens Maurits werden weggewuifd. Hij had behoefte aan concrete handvatten en een duidelijk plan om met die extra bewustwording om te gaan.
Toch staat hij nog steeds achter mindfulness als methode, maar hij vindt dat er meer aandacht moet zijn voor bijwerkingen, vooral bij mensen met complexe problemen. Inmiddels heeft hij ontdekt dat beweging voor hem beter werkt dan lang stilzitten, waardoor de overprikkeling is afgenomen. Wel blijft hij in het dagelijks leven alert bij eten, omdat hij door zijn bewustere proeven soms stress rond texturen en verzadiging ervaart, ook al is deze wel afgenomen.
Niet voor iedereen
Prof. Dr. Anne Speckens, hoogleraar psychiatrie bij het Radboudumc, beaamt: “Mindfulness is niet voor iedereen even geschikt.” Het Radboudumc richt zich vooral op MBCT (Mindfulness-Based Cognitive Therapy), met een uitgebreide intake om te bepalen of de training geschikt is. Daarbij worden contra-indicaties als psychose of verslaving meegenomen.
“Bij mensen met ADD of hypersensitiviteit zie je vaak een overgevoeligheid voor prikkels,” zegt hoogleraar Speckens. “Als je ze vraagt bewuster te worden van hun ervaringen, kan die gevoeligheid eerst toenemen, vooral bij ADHD.” Standaardadviezen als ‘kijk rustiger en met minder oordeel’ schieten dan vaak tekort, en mindful bewegen werkt soms beter dan zitmeditatie.
Speckens: “We zitten in de frontlinie en komen dingen tegen waar we nog geen antwoord op hebben.” Ze pleit voor meer voorlichting, trainers die actief naar moeilijkheden vragen en praktische oplossingen voor problemen als overprikkeling.
Mindfulness is geen wondermiddel
Alles wat je aandacht geeft, groeit. Dit veelgebruikte citaat duikt tegenwoordig overal op, ook in het domein van zelfontwikkeling. Hoewel ze vaak als universele waarheid wordt neergezet, verdient deze uitspraak een meer genuanceerde benadering.
De verhalen van Sarah, Sandra en Maurits laten zien dat mindfulness geen wondermiddel is dat voor iedereen geschikt is. Het kan zeker bijdragen aan mentaal en fysiek welzijn, mits het zorgvuldig wordt toegepast.
Mindfulnesstrainer Verkerke maakt zich echter zorgen over de toenemende nadruk op kwalificaties, geld en standaardisatie, waardoor kwaliteit en echte menselijke verbondenheid in het gedrang komen. “Het gaat helaas steeds minder over mensenwerk”.
De uitdaging voor mindfulness ligt dus niet zozeer in het betwijfelen van de effectiviteit ervan, maar meer in transparantie over mogelijke risico’s, maatwerk in de toepassing en een veilige omgeving waarin deelnemers ook negatieve ervaringen durven delen. Zo kan er een balans ontstaan tussen de kracht van aandacht en respect voor ieders grenzen, waardoor mindfulness voor sommigen een waardevolle verrijking blijft, en voor anderen juist tijdig wordt bijgestuurd of afgeraden.
De namen Sarah, Sandra en Maurits zijn op verzoek van de betrokkenen gefingeerd. De echte namen zijn bekend bij de redactie.
